Görkəmli şair-dramaturq Hüseyn Cavid (1882-1941) yalnız milli ədəbiyyatımızı deyil, dünya ədəbiyyatını da qiymətli əsərləri ilə zənginləşdirib. Ədəbiyyatşünaslar onun yaradıcılığını Şərq və Qərb mədəniyyətlərinin sintezi kimi dəyərləndirir.

Hüseyn Cavid İstanbulda təhsil aldığı dövrdə Avropanın klassik əsərləri ilə tanış olub, xüsusilə də alman və fransız ədəbiyyatından təsirlənib. Y.V.Höte, F.Şiller və V.Hüqonun əsərlərində təsvir olunan azadlıq, mənəvi dəyərlər dahi şairin poetikasında da mühüm yer tutur.

Hötenin "Faust" əsərində insanın sonsuz bilik və məna axtarışı, şeytani təzadlar və mənəvi azadlıq motivləri Cavidin "İblis" əsərində də öz əksini tapıb. Höte insanın daxili mübarizəsini və mənəvi təkamülünü təsvir edərkən Cavid də öz qəhrəmanlarını eyni dərinlikdə psixoloji çalarlarla işləyib. Hüqonun "Paris Notr-Dam kilsəsi" romanında isə insanın daxili dünyası ilə cəmiyyət arasındakı qarşıdurma, qəhrəmanın məhəbbət və ədalət uğrunda mübarizəsi Cavidin "Şeyx Sənan" əsərindəki mövzularla səsləşir.

Hüseyn Cavidin "Şeyx Sənan" əsərində Avropa romantizmi ilə tanışlığının izlərini görmək mümkündür. Bu əsərdə fərqli mədəniyyətlərə tolerant münasibət, məhəbbət və insanın mənəvi azadlığı kimi məsələlər əsas xətt kimi önə çıxır. Cavidin qəhrəmanları Avropa romantiklərinin idealist qəhrəmanlarına bənzər şəkildə, mənəvi ideallar uğrunda mübarizə aparır. Şillerin "Qaçaqlar" əsərində insanın şər və yaxşılıq arasındakı seçimi, etik dilemma və qəhrəmanın daxili çəkişmələri Cavidin dramaturgiyasında da özünü göstərir.

Cavidin fəlsəfi baxışlarında Avropa mütəfəkkirlərinin, xüsusilə Kant, Hegel və Nitsşenin ideyalarının təsiri hiss olunur. İmmanuel Kantın etik prinsipləri, xüsusilə "praktik ağıl" anlayışı Cavidin "İblis" əsərindəki qəhrəmanın daxili mübarizəsində öz əksini tapır. Hegelin dialektik metodu isə Cavidin əsərlərindəki ziddiyyətli mənəvi vəziyyətlərin təhlilinə kömək edir. Nitsşenin fövqəlinsan (üstinsan) konsepsiyası da "Şeyx Sənan" kimi əsərlərdə mistik və fəlsəfi dərinliklə işlənir.

Onun əsərlərində insanın daxili aləmi ilə cəmiyyət arasındakı münasibətlərin dərin təhlili aparılır. "İblis" əsərində insanın mənəvi dünyası ilə xarici təsirlər arasındakı mübarizə, Kantın etik prinsipləri ilə paralellik təşkil edir. "İblis" əsərində insanın daxili faciəsi və şeytani güclərlə mübarizəsi Avropa dramaturgiyasındakı metafizik problemlərlə səsləşir. Hüseyn Cavid Qərb fəlsəfəsinin rasional yanaşmalarını Şərq təfəkkürünün mənəvi dərinliyi ilə birləşdirərək, universal dəyərlərə əsaslanan fəlsəfi əsərlər yaradıb.

Avropa romantizminin təsirini mənimsəməklə kifayətlənməyən şair eyni zamanda bu təsiri Azərbaycan və ümumilikdə Şərq mədəniyyətinə uyğunlaşdıraraq yeni bir ədəbi üslub yaradıb. Onun bu mövzuda əsərləri Şərq fəlsəfəsi və Qərb rasionalizmi arasında körpü qurmaq baxımından xüsusi dəyərə malikdir. Hüseyn Cavidin əsərlərində tez-tez rast gəlinən mistik elementlər Şərq sufizminin təsirindən xəbər verir. Eyni zamanda bu mistik elementlər Qərb romantizminin azadlıq və fərdi ideallar anlayışları ilə uzlaşdırılır. "Şeyx Sənan" əsərində sevgi və mənəvi axtarış motivləri, "İblis" əsərində isə insanın daxili mübarizəsi həm Şərq fəlsəfi ənənəsinə, həm də Qərb individualizminə işarə edir. Cavidin əsərlərindəki mistik elementlər, Mövlana Cəlaləddin Ruminin "Məsnəvi" əsərindəki mənəvi axtarışlarla da oxşarlıq təşkil edir.

Dahi mütəfəkkirin əsərləri dilinin zənginliyi və çoxşaxəliliyi ilə seçilir. Avropa romantizminin təsiri ilə Cavid poetikasına yüksək dramatizm və emosional gərginlik gətirib. Bu, xüsusilə, onun lirik-epik dramlarında özünü göstərir. Eyni zamanda klassik Şərq poeziyasının qəzəl və mədhiyyə ənənələri də onun yaradıcılığında mühüm yer tutur.

Hüseyn Cavid öz əsərlərində zahiri hadisələrdən çox, daxili mənanı, psixoloji vəziyyəti və fəlsəfi çalarları ifadə etməyə çalışırdı. O, insanlığın ümumi mənəvi inkişafını əsərlərində əks etdirib. Bu mənada, müəllif nə yalnız Şərq, nə də yalnız Qərb mədəniyyətinə məxsusdur – şair hər iki mədəniyyətin sərhədlərini aşan qlobal bir fikir adamıdır. Onun əsərlərindəki humanist və ümumbəşəri mesajlar, Qərb maarifçiliyinin təsiri ilə yanaşı, Şərq irfanının ruhunu da özündə daşıyır.

Bu gün Hüseyn Cavidin yaradıcılığı həm Azərbaycan, həm də beynəlxalq müstəvidə daha dərindən öyrənilməli və təbliğ olunmalıdır. Avropa və Şərq mədəniyyətlərinin sintezi yalnız Cavidin yaradıcılıq mirasında deyil, eyni zamanda müasir mədəniyyətlərarası dialoqun gücləndirilməsi üçün də aktualdır. Cavidin əsərlərinin müxtəlif dillərə tərcüməsi və beynəlxalq səviyyədə təqdimatı onun fikirlərinin və sənətinin daha geniş oxucu kütləsinə çatdırılmasına kömək edə bilər. Məsələn, "İblis" əsərinin alman və ingilis dillərinə keyfiyyətli tərcüməsi Avropa oxucusunun onun fəlsəfi dünyasını daha yaxşı anlamasına şərait yaradar.

Böyük dramaturqun Avropa və Şərq mədəniyyətlərini birləşdirən sənətkar olaraq ədəbi irsi bu gün həm Azərbaycan ədəbiyyatı üçün, həm də dünya mədəniyyəti kontekstində xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Onun əsərləri insanın daxili aləmini, mənəvi mübarizəsini və ali məqsədlərə çatmaq üçün fərdi azadlığını tərənnüm edərək oxucuları həm Şərq, həm də Qərb düşüncə dünyası ilə tanış edir.

Cavidin Şərq-Qərb sintezini təmsil edən unikal yaradıcılığı, müasir dövrdə mədəniyyətlərarası dialoqun inkişafı üçün də əhəmiyyətli nümunədir. Bu baxımdan, onun irsinin qorunması və dünya miqyasında daha geniş tanıdılması, həm Azərbaycan mədəniyyətinin zənginliyini, həm də onun universal dəyərlər sistemindəki yerini daha geniş auditoriyaya nümayiş etdirər.

Beləliklə, deyilənlərdən aydın olur ki, Hüseyn Cavid həm Şərq, həm də Qərbin poetik və fəlsəfi ənənələrini yaradıcılığında özünəməxsus şəkildə birləşdirərək bəşəriyyətin mədəni sərvətinə əvəzsiz töhfə verib.

 Jalə Zeynalova

Hüseyn Cavidin Ev-Muzeyinin əməkdaşı