Həmsöhbətimiz müasir Azərbaycan ədəbiyyatının tanınmış nümayəndəsi, respublikamızın hüdudlarından kənarda da hekayələri, romanları ilə oxucuların böyük rəğbətini qazanan Varis Yolçuyevdir.

Onun yaradıcılığı dərin psixoloji təsvirlər, sosial problemlərə həssas yanaşma və insan talelərinə işıq salması ilə seçilir. Xüsusilə “Sonuncu ölən ümidlərdir” romanı yazıçının ən çox oxunan əsərlərindən biri kimi gənc oxucular arasında geniş rezonans doğurub və bir çoxlarını həyata bağlayan motivasiya mənbəyinə çevrilib. O, yaradıcılığı ilə yalnız bədii ədəbiyyata deyil, həm də ictimai şüurun formalaşmasına töhfə verir...

Bu müsahibədə biz yazıçının yaradıcılıq dünyasına, ədəbiyyatın insan həyatındakı roluna və onun oxucularla qurduğu mənəvi körpülərə nəzər salacağıq.

Varis Musa oğlu Yolçuyev – bir çox roman və bədii hekayələrinizlə geniş audoriya tərəfindən tanınır və sevilirsiniz. Necə oldu bu sənəti seçdiniz?

Mənim həyat hekayəm doğulduğum Sumqayıt şəhərindən başlayır, baxmayaraq ki, əslən Qazax rayonunun Yuxarı Salahlı kəndindənik. Balaca bir kənddir Azərbaycanda – hətta düşünərsiniz ki, ölkədə ilk dünyəvi məktəb ya Bakıda, ya Gəncədə, ya da Şamaxıda olub – xeyr, məhz Yuxarı Salahlı kəndində olub. Bu kənd klassik şairimiz Molla Pənah Vaqifin, eləcə də Səməd Vurğunun vətənidir. Bilirsiniz, deyim var, “İnsan dünyaya gələndə ağ vərəq kimi olur” – mən bu deyimə inanmıram. İstedad, alicənablıq, xeyirxahlıq və sairə kimi nemətlər insanda gendən gələn bir məfhumdur, hansı ki insan dünyaya gələndə əlli faizi artıq onun fitrətində olur, qalan əlli faizi isə insanın özünü inkişafı ilə yaranır. Mən gözümü açanda bu istedadı, alicənablığı valideynlərimdə gördüm.

Bir haşiyə çıxmaq istərdim. Bir gün məclislərdən birində araşdırmaçılar 1941-45-ci illər müharibəsindən danışarkən ana babam haqda mənə maraqlı bir hekayəni xatırlatdılar. Babam Qazaxda sovxoz direktoru olub. Onun ikimərtəbəli böyük bir evi olub və həmin mülkünü müharibədə valideynlərini itirən uşaqları himayə məqsədi ilə uşaq evi edib. Həmin keşməkeşli dövrdə ulu babam başqa evə köçür və orada kirayə qalır, amma elə bir çətin şəraitdə öz evinin uşaq evi olmasını istəyir. Təsəvvür edin, nəslimdə belə bir xeyirxah, humanist insanın olması mənə nə qədər qürur verir... Məncə, belə bir ailədə böyüməyim və bu cür geni daşımağım mənim ədəbiyyata olan sevgimin bir hissəsini təşkil edir. Atam filologiya üzrə alim, həm də pedaqoq idi. Texnikumda dərs deyirdi – baş müəllim idi. Təsəvvür edin, evimizdə 3 min kitab var idi və mən o kitabların içində böyümüşəm. Başlanğıcda o kitablar mənim üçün oyuncaq olub, daha sonradan mənim qələmimin ilham qaynağına çevrilib. Burada mənim atamın da mənə stimul verməsinin çox böyük rolu olub. Uşaq olanda kitablarla evcik quranda atam mənə bunu qadağan etməzdi. Bəlkə başqa valideynlər buna etiraz edərdi, amma ata deyirdi ki, uşağın sənət seçimi bu formada formalaşır. O mənim kitabla özüm istədiyim kimi təmas qurmağıma şərait yaradırdı. Beləcə, kitabla ünsiyyətim sayəsində hələ uşaq bağçasına getməyə başlayarkən hərfləri öyrənmişdim. Beş yaşım olanda hətta “şeir” də yazmışdım...

Gələcəyə yaşıl işıq yandıran hekayələr

Anam zavodda baş mühəndis idi. O vaxtlar onun dəftərxana kağızları olurdu evdə. Həmin kağızlardan özümə bir kitab düzəltmişdim, üzərində də titul kimi “Varisin kitabı” yazmışdım. İçərisindəki ön səhifədə isə “Romanlar”, “Hekayələr”, “Esselər” və “Novellalar” deyə qeyd etmişdim. İindi özüm də bilmirəm bu ideyalar mənə haradan gəlmişdi...

Beləcə tələbəlik dövrümə qədəm qoyanadək artıq öz gizlin hekayələrimi yazmağa başladım. Mənim ailədə sirdaşım anam olub. Yazdıqlarımı onunla bölüşərdim. Bir gün anam məndən gizlin həmin hekayələrimi götürüb şair, publisist, həm də dayım Davud Nəsibə verib demişdi ki, bu şeirləri tanınmış yazıçımız İsmayıl Şıxlıya göstərsin. Açığı, düşünməzdim ki, mənim yazdığım hekayələrim o cür tanınmış insanın diqqətini çəkə bilər. Amma bir gün Bakı Dövlət Universitetində dayım gəlib məni dərsin yarısından çağırır və mən eşiyə çıxanda qulağıma pıçıldayıb deyir ki, “İsmayıl Şıxlı bizi gözləyir”. Bu görüş mənə stimul verdi və öz yaradıcılıq qabiliyyətimə bir növ inam yaratdı. İsmayıl Şıxlı o zaman Hökumət Evinin yanındakı binada yaşayırdı. Ora gedəndə mənim hekayələrimdən ibarət kitabıma ön söz yazdı – “Ədəbiyyatımıza Varis gəlir”. Təsəvvür edin, o dövrdə, heç bir qohum, tanışın sözünə məhəl qoymayan bir insan mənim hekayələrimdən necədə təsirlənmişdi...

Beləcə tələbə ikən “Ulduz” jurnalında hekayələrim çıxmağa başladı. Yavaş-yavaş tələbələr arasında məni barmaqla göstərirdilər – “yazıçı oğlan”. O vaxt nə sosial şəbəkə var idi, nə də internet. Universitetin jurnal və qəzetlərində dərc olunan yazılarımızla məşhur olurduq...

Varis bəy, söhbətimiz çox maraqlı məqama gəldi. Hekayələr yazdığınızı qeyd etdiniz, eləcə də bir çox romanlarınız var və həmin romanlarda məhz pozitiv notlara köklənirsiniz. Bəs sizin yazılarınızın əsas ilham qaynağı kimdir?    

Bilirsiniz, şeir anidən yazılır, məsələn şair bir təbiət mənzərəsini görür, ya da hadisəyə şahid olur və bu onda spontan bir duyğu yaradır, ilham mənbəyinə çevrilir. Lakin nəsrdə ilham mənbəyi daha dərin olur. Mən uşaq olanda atam məni daha çox uşaq ədəbiyyatına yönəldirdi. Amma nədənsə məni yaşımdan daha böyük kitablar cəlb edirdi. Məsələn, mənim çox oxuduğum kitablardan “Kitabi-Dədə Qorqud”, “Tom Soyerin macəraları”, “Damda yaşayan Karlson”, Süleyman Sani Axundovun “qorxulu nağılları”, “Qaraca qız” və sairələri maraqlandırırdı. Atam da eyni zamanda yaşım artdıqca məni daha dərin mənalı kitablar oxumağa yönəldirdi. Beləcə həmin kitablar mənim ilham qaynağıma çevrilirdi. Uşaq olanda məni ədəbiyyata həvəsləndirən ilham mənbəyim Viktor Hüqo olub. Daha sonra ədəbiyyatda püxtələşdikcə tanınmış türkiyəli roman yazarı Orhan Pamuk və yaponiyalı yazar Haruki Murakami mənim ilham qaynaqlarım oldu. Ümumiyyətlə, Orhan Pamuka olan rəğbətim onunla olan bir çox oxşar cəhətlərimizdən irəli gəlir. Aramızda təxminən 14 yaş fərq var, doğum günlərimiz eynidir, ədəbiyyata başlamağımız da həmçinin... Mən də uşaq ikən oxuduğum əsərlərdən ilhamlanaraq rəsmlər çəkərdim və onların əksəriyyəti hələ məktəbdə ikən “Göyərçin” jurnalında çıxırdı. Müəllimimiz əlimdən tutub məni yuxarı siniflərdəki uşaqlara təqdim edərdi və məni məndən yaşda böyük şagirdlərin yanında “məşhur Varis” adlandırırdı. Böyüdükcə öyrəndim ki, Orhan Pamukun da sənətə gəlişi eyni yoldan keçib. Aramızdakı oxşarlıq onu mənə maqnit kimi cəlb edib.

Həyat qurtaran roman

İntihar etmək istəyən bir gənc xanımın həyatını qurtaran roman – “Sonuncu ölən ümidlərdir”. Bu sadəcə bir hadisədir, yoxsa burada bir ilahi sirr var?

Az öncə ədəbiyyatda ilhamlanmaq və stimul əldə etməkdən bəhs edirdik. Mən deyərdim ki, insanda əsas stimul onun hədəfi vura bilməsi ilə bağlıdır. Uşaq olanda həmişə fikirləşirdim ki, görəsən, Nizami Gəncəvi, Füzuli və digər dahi şairlər necə olub tanınıblar. Mən də onlardan biri olmağı xəyal edərdim, hətta arzu edirdim ki, bir gün böyüyəndə mentor olum, öyüd, nəsihət verim, sadə dildə desək, məşhur olmağı sevirdim. Təbii ki, hər bir insan bir xəzinədir. Kiməsə daim nəyisə öyrətmək mütləq deyil. Amma ümumən yazar olaraq dünyada rezonans doğurmaq hər bir yaradıcı şəxsin arzusudur. Götürək əfqan yazıçısı Xalid Hüseynini. Təsəvvür edin, yazıçı “Bir çərpələng uçuran” romanı ilə dünyada insanların Əfqanıstan müharibəsinə qarşı fikirlərini dəyişdi. Onun romanından sonra insanlarda əfqanlara qarşı mənfi düşüncələr dəyişməyə başladı. Mən bunu həm də ədəbiyyatın gücü adlandırardım. Doğrudan da, ədəbiyyat çox güclü bir silahdır.

O ki qaldı mənim 2008-ci ildə işıq üzü görən “Sonuncu ölən ümidlərdir” romanıma, artıq onun  9-cu nəşri işıq üzü görmək ərəfəsindədir. Hər il təxminən 2000, 3000 tirajda nəşr olunub satılır. Həmin kitabın yayım hüququnu da heç kimə verməmişəm, baxmayaraq ki, əvvəlki nəşrlərin yayım hüququnu vermişdim. 2014-cü ildə bu romanım nəşriyyat sifarişi ilə Özbəkistanda 10 000 nüsxədə çap edildi. Roman həm kitab halında idi, həm də 140 min tirajda çıxan jurnalda silsilə formasında dərc edildi...

İntihar etmək istəyən gənc qız barədə real hekayə isə belə başlayır – Səmərqənddə ögey atasının əlindən cana doyan 16 yaşlı gənc bir qız evin damına çıxıb özünü oradan asmaq istəyir. Bu anda çardaqda yerdə “Daraqçı” qəzetinin ön səhifəsində “Umudlar intihara buladı”, yəni özbək dilində “Sonuncu ölən ümidlərdir” başlıqlı, siqaret aludəçiliyindən əziyyət çəkən bir gənc oğlanın təsvirinin üzərindəki yazı onun gözünə sataşır. Bir anda o ipi boynundan açıb aşağı düşür və qəzetdəki yazını maraqla oxumağa başlayır. Bu hekayəni qızın özü sonradan yazmışdı. Onun dediyinə görə, qəzetdə romanımın əvvəli nəşr olunmuşdu. Qəzetdə romanın davamının gələn həftə nəşrində çıxacağı qeyd olunurdu. Həmin qız intihar fikrindən vaz keçib romanın növbəti hissəsini gözləməyi qərar verir. Və beləcə həftə həftənin ardınca düzülərək hər dəfə gənc qızda yeni ümidlər oyandırır. Təsadüfi deyil ki, romanda da varlı qıza görə sevgilisi tərəfindən atılmış və intihar etmək istəyən bir xanımdan bəhs edir. Romanda xanım daha sonra intihar etməkdən daşınır və özünə sual verir ki, nəyə və kimə görə ölməlidir. Və ya bununla kimdən qisas alacaq ki, o? Eynən həmin gənc özbək qız da bu fikirdən təsirlənərək həyatını daha fərqli yaşamağı qərara gəlir. Bir müddət sonra onun sosial şəbəkədəki hesabından öyrəndik ki, gənc qız ali məktəbə daxil olub və hətta özü üçün kiçik biznes qurub. Onun ögey atasından qisası intiharla deyil, məhz daha da inkişaf edərək xoşbəxtliyini tapmaqla oldu.

Belə bir təəssüratdan sonra, əlbəttə, daha sonra, 2023-cü ildə Özbəkistanda mənim ikinci “Sənə inanıram” romanım çox satılan kitablardan oldu.

Varis Yolçuyevin minlərlə oxucusu var. Əlbəttə, onu görüb, canlı ünsiyyət qurmaq istəyənlər az deyil. Belə görüşlər çox vaxt hansısa tədbirlər zamanı baş verir. Bəs adi günlərdə oxucularınızla görüşmək, onları da dinləmək imkanınız olurmu?

“Sonuncu ölən ümidlərdir” romanımı yazandan sonra mənimlə oxucularım arasında ən böyük görüş 2009-cu ildə Lənkəranda oldu. Təsəvvür edin, Lənkəran Dram Teatrında Lənkəran, Astara, Lerik, Masallı və Yardımlı rayonlarından gələn oxucularım əllərində mənim kitabımla salonda izdiham yaratmışdı. Hər kəs mənə yerindən suallar verirdi. Birdən Lerikdən gələn bir yaşlı oxucum mənə talış ləhcəsi ilə “Moni balam, sən bir bura baax. Bu nədi, sən sevgidən- zaddan yazırsan? Sən yaxşı oğulsansa niyə Qarabağdan yazmırsan?” deyə kitabımı sinəsinə sıxmış halda mənə sual verdi. Dedim, ağsaqqal, bir sualım var – Qarabağ haqda hansı romanı sonuncu dəfə oxumusan? Həmin vaxtda da yazıçı Aqil Abbasın “Dolu” romanı çıxmışdı. Oxunacaq tək roman vardısa o idi. Amma sual verən yaşlı kişi heç nə demədən yerində duruxub qaldı. Mən də dedim ki, sən mənim romanımı oxuyub, o qədər məsafə qət edib Lerikdən bura məni görməyə gəlmisən...

Qəhrəman yetişdirən roman

Əlbəttə, mən ona Qarabağ haqda da roman yazacağımı söz verdim və elə həmin il “Bir ovuc torpaq” romanımı yazdım. Həm də deyim ki, həmin romanım 2011-ci ildə Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən “Qızıl kəlmə” mükafatına layiq görüldü və ardından səhnələşdirildi. Maraqlısı, bilirsiniz, nədir? Mən bir gün Milli Qəhrəmanımız Mübariz İbrahimovun ailəsini ziyarət edəndə qəhrəmanımızın masasının üzərində həmin kitabımı gördüm. Romanımdakı qəhrəmanın adı Zaur idi. Mübarizin atası mənə oğlunun bir gün Zaur kimi qəhrəman olacağını vaxtilə tez-tez qeyd etdiyini dedi. Təsəvvür edin, bir roman insan həyatı xilas edir, bir roman isə qəhrəman yetişdirir... 

Yazıçı oxucunun nə istədiyini verməyi bacarmalıdır və bunun üçün də, ən birincisi, yazıçı oxucusunu tanımalıdır, sosial mesajı anlamağı bacarmalıdır, daha sonra üzə çıxmalıdır.   

Bəs Azərbaycanın Varisi dünya oxucularına necə görünmək istəyir? Heç bir gün dünya şöhrətli yazıçı olmaq istəyini reallaşdırmağı düşündünüzmü?

Çox həssas bir məqama gəldik. Azərbaycanda tanınandan sonra bir dəfə mənə belə bir “iştaha” gəldi – mən də dünyada məşhur olmaq istəyirəm. Bunun ardınca 500 ingilisdilli, 500 rusdilli və 500 türkdilli nəşriyyatların elektron ünvanlarına məktub yazaraq qeyd etdim ki, mən ən böyük tirajla romanlar çap edən yazıçıyam və kitablarım bestseller sırasındadır. Mənim kitablarımı siz də nəşr edin.

Təsəvvür edin, o 1500 ünvanın birindən belə mənə cavab gəlmədi... O zaman anladım ki, dünyaya çıxmaq, demə, başqa bir bacarıq tələb edir. Düzdür, bir az bundan məyus oldum, ruh düşkünlüyü məndə yarandı. Amma həyatın möcüzələri yenə məni tapdı. Bir gün Türkiyədə Mertler adlı zəngin bir ailənin nümayəndəsi mənimlə əlaqə saxlayır. Demə, orada da mənim “Sonuncu ölən ümidlərdir” romanımın oxucusu var imiş. Amma bu oxucumun hekayəsi bir az mürəkkəbdir. Uzun söhbətdən sonra hər şeyi mənə başa saldı. Hətta evinə də məni dəvət etdi. Demək, Azərbaycandan olan bir həmyerlimiz Mertler ailəsində dayə kimi çalışırmış. Bir gün evdə körpə ağlayır və dayə onu ovutmaq əvəzinə biganə olur. Ev sahibi bundan əsəbiləşib otağa girir və bu an dayənin əlində kitab və bütün diqqətinin həmin kitabda olduğunu görüb bərk qəzəblənir. Həmin an kitabı əlindən alıb yerə atır, dayəni danlayır və onu işdən azad etdiyini deyir. Amma maraqlısı budur ki, dayə işini itirəcəyindən narahatlıq hissi keçirmədən ev sahibi ilə razılaşır. Əşyalarını toplayıb evdən çıxarkən ev sahibi ona – dur, o əlindəki oxuduğun kitab nədir? Sən həqiqətən də işini itirəcəyindən narahat deyilsən? 

Bu zaman dayə “Sonuncu ölən ümidlərdir” romanını ev sahibinə göstərir və o kitaba görə işimdən azad olmağa razıyam deyir. Onun bu cavabı ev sahibini bərk təəccübləndirir və hətta dayəni qovmur, əksinə, kitabı ondan alıb 3000 avro ödəyərək həmin romanı türk dilinə tərcümə etdirir... Daha sonra isə Mertler ailəsindən olan həmin zəngin xanım aktyor Hamdi Alkan və İQ nəşriyyatının rəhbəri Adem Sarıgül kimi Türkiyədə tanınmış şəxslərlə görüşüb kitabımı onlara təqdim edir. 

Bütün bu olanlardan xəbərsiz olduğum halda bir gün “İQ Yayınları”ndan mənə zəng gəlir. Fikirləşdim ki, yəqin o 500 mesajımdan biridir, nəhayət, cavab verən tapılıb... Amma söhbət edərkən anladım ki, romanım yeni hekayə meydana gətirib və tərcümə edilərək yeni oxucularını əfsunlayıb. Beləcə İstanbula dəvət olundum və nəşriyyatla müqavilə imzalayıb kitablarımı Türkiyədə yaymaqla bağlı təklif aldım.    

Ümumiyyətlə, deyim ki, günümüzdə Qərb oxucularına tanınmaq tamamilə başqa bacarıq tələb edir. Sən ən gözəl roman müəllifi ola bilərsən, amma bunu oxucuya düzgün çatdıra bilməsən, yazdıqların sandıq ədəbiyyatına çevrilə bilər. Daha sonra mən müxtəlif saytlarda Qərb oxucuları arasında tanınmağın yollarını araşdırdım. Təsəvvür edin, ən gözəl bir romanı oxucuya çatdırmaq üçün həmin saytda cəmi 50, 60 sözdən ibarət bir cümlə ilə kitabını tanıtmaq imkanı verilir. Həmin cümlə elə bir təsir bağışlamalıdır ki, sənin kitabın oxucunun nəzərini cəlb etsin – bu da ayrı bir istedaddır, mən deyərdim...

Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatında nə kimi çatışmazlıq görürsünüz? Xüsusən də bu gün ədəbiyyatımızın dünyaya tanınması istiqamətində daha çox ehtiyac duyduğumuz, lakin əldə edə bilmədiyimiz nədir?

Bu gün çağdaş ədəbiyyatımızda bir çox problemlər var amma onların hamısını açıb danışsam, vaxt çatmayacaq. Müasir yazıçılarımızın son zamanlar yazılarında daha çox ailə, məişət və bir çox xırda məsələlərin hədəfdə dayandığını və buna görə də yazılan əsərlərimizin əksəriyyətinin dar bir çərçivəyə salındığını müşahidə edirəm. İstərdim ki, müasir yazıçılarımız məişət mövzularından ayrılaraq bir qədər dünyaya köklənsinlər. Axı həmin oxucuların da istədikərini qarşılamaq lazımdır. Necə ki, biz onların əsərlərindən bəhrələnirik, niyə onlar bizim yazdıqlarımızdan xəbərsiz olsunlar?  

Digər ehtiyac duyduğumuz, lakin tam nail ola bilmədiyimiz vacib məsələ əsərlərin əcnəbi dillərə yüksək səviyyədə tərcümə olunub yayımlanmasıdır. Təəssüflə qeyd etməliyəm ki, bəzi əsərlər müasir tərcümə alətləri vasitəsilə başqa dillərə çevrilsə də, bu o qədər də təsirli və keyfiyyətli olmur. Əksər hallarda tərcümələrdəki aşınmalar əsərin ruhunu hiss etdirmir. Hesab edirəm ki, bu çatışmazlıq çağdaş ədəbiyyatımızın dünyaya yayılmasına mane olan ən vacib problemlərdən biridir.

Varis bəy, müsahibədən öncə yeni tarixi bir roman üzərində işlədiyinizi vurğuladınız. Sirr deyilsə, həmin romanınızdan bir az bəhs edərdiniz.

Bəli, hazırda Qərbi Azərbaycan haqqında roman yazıram. Bundan öncə bir neçə mövzu barədə düşündüm və onlardan biri Qarabağ münaqişəsinin ilk başlanğıcında İrəvandan ən sonuncu azərbaycanlıların qovulması ilə bağlı idi. Bu özlüyündə ən gözəl mövzu idi və adını da “Ən sonuncu azərbaycanlı” qoymağı düşünürdüm. Digər nəzərimdə olan mövzu 1950-ci illərdə Sovet hakimiyyəti tərəfindən azərbaycanlıların deportasiyası ilə bağlı idi. Üçüncü mövzu 1918-ci ildə Zəngəzur və Göyçədə daşnakların törətdiyi qətliamlar, azərbaycanlılara divan tutması haqda idi. Lakin mən bütün bu mövzuların fonunda hər şeyi kənara qoyub daha daha maraqlı mövzunu seçdim – 1827-ci ildə İrəvanın 167 günlük mühasirəsi. Bu mövzu insanlar üçün tarixin ağ ləkəsidir və təəssüf ki, çoxlarının bundan xəbəri yoxdur. Buna görə də mən düşündüm ki, növbəti mövzum məhz elə budur...

Bu romanın yazılmasında bir çox arxiv materiallarından istifadə etmişəm. Azərbaycandan tutmuş, fars, gürcü, erməni, hətta rus və ingilis arxivlərinə qədər bir çox zəngin mənbələrə istinadlar etmişəm. Yazdıqca çox maraqlı bir roman alındığını görürəm. Çünki bu roman XIX əsrdəki hadisələrə güzgü tutur və çox cüzi bədii təxəyyülə əsaslanaraq daha çox tarixi faktlar əsasında hadisələri oxuculara çatdırır. Bu cür romanlar mən hesab edirəm ədəbiyyatımızın xəzinəsidir.    

Söhbətləşdi: Elnur Ənvəroğlu